Blogi „Spółdzielnie Energetyczne dla Polskiej Wsi” omawiają różne aspekty spółdzielni energetycznych w Polsce w celu ich lepszego zrozumienia. Spółdzielnie energetyczne to formuła prawna, organizacyjna, technologiczna, finansowa i społeczna, która lansuje rozwiązania prosumenta zbiorowego – czyli sytuacji, w której grupa osób i organizacji decyduje się na produkowanie energii z odnawialnych źródeł energii (OZE), a następnie tą energie konsumować. W blogach omawiamy motywacje, korzyści i rozwiązania, które mogą być zastosowane by spółdzielnie energetyczne spełniły oczekiwania zarówno ich uczestników jak i zamierzeń polityki państwa wobec wyzwań kryzysu energetycznego oraz wymogów Unii Europejskiej. Spróbujemy przybliżyć również doświadczenia innych Państw, w których spółdzielnie energetyczne się rozwijają. Blogi towarzyszą filmom i innym informacjom przedstawianych przez kampanię Spółdzielnie Energetyczne dla Polskiej Wsi.
W dziewiątym blogu przedstawiamy sylwetkę i wkład profesora Krzysztofa Żmijewskiego w rozwój spółdzielczości energetycznej w Polsce.
Krzysztof Żmijewski – pionier spółdzielni energetycznych w Polsce
W rozważaniach o spółdzielniach energetycznych i przyszłości tej formy zbiorowego działania na rzecz tworzenia i rozwijania lokalnych rynków energii często pojawia się postać śp. profesora Krzysztofa Żmijewskiego, który zmarł w 2015 roku.
Kim był Profesor Krzysztof Żmijewski i jaki był jego wkład w rodzący się ruch społeczności energetycznych, w który wpisują się spółdzielnie energetyczne?
Urodzony w 1949 w Warszawie, Krzysztof Żmijewski był jednym z pionierów i głównych inicjatorów rozwoju energii obywatelskiej w Polsce. Dzięki jego pracy i działalności, energię obywatelską w Polsce można obecnie uznać za dynamicznie rozwijającą się gałąź rynku energii. Był profesorem Politechniki Warszawskiej, w której kierował Zakładem Budownictwa Ogólnego i promotorem idei zrównoważonego rozwoju opartej na gospodarce niskoemisyjnej, bazującej na rozproszonych i odnawialnych źródeł energii oraz efektywności energetycznej. Był wizjonerem, nauczycielem, ale równocześnie praktykiem, który angażował się w sprawy biznesu i polityki szukając rozwiązań.
W latach 1991-1993 był podsekretarzem stanu w Ministerstwie Budownictwa nadzorującym kwestię efektywności energetycznej w sektorze budownictwa i gospodarki komunalnej. Założyciel Krajowej Agencji Poszanowania Energii, której był prezesem w latach 1993-1998..
W latach 1998-2001 był prezesem zarządu Polskich Sieci Elektroenergetycznych i w latach 2009-2014 Sekretarzem Generalnym Społecznej Rady Narodowego Programu Redukcji Emisji i Społecznej Rady ds. Rozwoju Gospodarki Niskoemisyjnej. Od 2014, przewodniczył Zespołowi ds. Rozwoju Gospodarki Niskoemisyjnej na Obszarach Wiejskich przy Ministrze Rolnictwa.
1998-2001 był prezesem zarządu Polskich Sieci Elektroenergetycznych i w latach 2009-2014 Sekretarzem Generalnym Społecznej Rady Narodowego Programu Redukcji Emisji i Społecznej Rady ds. Rozwoju Gospodarki Niskoemisyjnej. Od 2014, przewodniczył Zespołowi ds. Rozwoju Gospodarki Niskoemisyjnej na Obszarach Wiejskich przy Ministrze Rolnictwa.
W roku 2006 założył Stowarzyszenie na rzecz Efektywności, jako odpowiedź na nadchodzące wyzwania w zakresie rozwoju zrównoważonego, szczególnie w kontekście wejścia Polski do UE. Profesor do 2015 roku był przewodniczącym Rady Programowej. Stowarzyszenie, honorując działania swojego założyciela, od 2018 roku funkcjonuje pod nazwą Stowarzyszenie na rzecz Efektywności im. prof. Żmijewskiego
Krzysztof Żmijewskiego nie tylko nakreślił wizję systemu energetycznego, w którym obszary wiejskie będą odrywały kluczową rolę, ale próbował tą wizje wprowadzać w życie. Dla niego, obszary wiejskie w Polsce to przestrzenie z potencjałem na dynamiczny rozwój lokalnych rynków energii polegających na produkcji i konsumpcji energii elektrycznej i ciepła lokalnie. Realizacja wizji rozproszonych lokalnych rynków energii to nie tylko kwestia promocji i upowszechnienia instalacji odnawialnych źródeł energii, ale również propagowanie rozwiązań, który umożliwiają współdecydowanie i współwłasność infrastruktury energetycznej. To prof. Żmijewski był jednym z pierwszych zwolenników wprowadzenia do polityki energetycznej państwa energetyki prosumenckiej i energetyki rozproszonej realizowanej z gminą w roli animatora spółdzielni energetycznych.
Krzysztof Żmijewski i jego współpracownicy skupieni w Stowarzyszeniu na rzecz Efektywności zwracali uwagę, że obszary wiejskie to wielka szansa (a nie wielki problem!) dla rozwoju zrównoważonego systemu energii. Dlaczego?
Obowiązujący system funkcjonowania energetyki systemowej (operatorzy systemów dystrybucji energii) w tamtym czasie zniechęcał do inwestycji w infrastrukturę sieci elektroenergetycznej na obszarach wiejskich, ponieważ ich mieszkańcy stanowią małą część jej klientów (niewiele ponad 8% odbiorców). Efekt tego stanu rzeczy był taki, że w roku 2015, na wsi niedobory energii występowały 10 razy częściej niż w miastach, a energia, którą są zasilane obszary wiejskie, posiadało często napięcie poniżej 180 V przy standardzie w miastach 230 V. Takie dysproporcje trwają do dziś. W tym też kontekście należy też zrozumieć genezę spółdzielni energetycznych jako formuły ukierunkowanej na rozwój terenów wiejskich w celu wyrównania dysproporcji pomiędzy wsią a miastem.
Na terenach wiejskich energię spełniającą standardy jakości można dostarczyć do odbiorcy, gdy linia SN (średniego napięcia) nie jest dłuższa niż 50 km, NN (Najwyższych napięć) nie przekracza 500 metrów. Tymczasem jak podkreślał wówczas profesor z zespołem – ponad 12% linii NN na obszarach wiejskich przekraczała 1 km, aż 44,8% przekraczała 500 metrów, a 18% linii SN miała ponad 50 km i 2,3% ponad 100 km. Sytuacja w roku 2023 nie jest wcale dużo lepsza…
Rozwiązaniem wskazywanym wówczas i wciąż aktualnym jest rozwój rozproszonej energetyki obywatelskiej, realizowanej już na poziomie gospodarstw domowych, a na terenach wiejskich na poziomie gminy lub kilku sąsiadujących ze sobą gmin, m. in. w formule spółdzielni energetycznych.
Energetyka rozproszona to wytwarzanie energii oparte na kilku/kilkudziesięciu/kilkuset instalacjach wytwórczych w rozproszeniu geograficznym. W takim systemie, produkcja energii jest rozłożona na wiele mniejszych, niezależnych jednostek – przede wszystkich źródeł energii odnawialnej, takich jak panele fotowoltaiczne, małe elektrownie wiatrowe, turbiny wodne, czy kogeneracyjne układy produkcji ciepła i energii elektrycznej.
Energetyka rozproszona ma na celu zwiększenie niezależności energetycznej, zmniejszenie emisji szkodliwych zanieczyszczeń, a także zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego dzięki dywersyfikacji źródeł energii. W takim systemie każdy producent energii ma kontrolę nad swoim źródłem energii oraz ma możliwość wykorzystywania jej w miejscu wytwarzania, co z kolei przyczynia się do ograniczenia kosztów transportu energii.
Energetyka rozproszona wymaga zupełnie innego podejścia do polityki energetycznej i dogłębnego zarządzania, tak aby połączyć wiele źródeł energii w kompleksowy system, który zapewni dostawę energii do sieci energetycznej. W przypadku gdy źródło energii rozproszone jest odłączone od sieci, np. na wsi lub w odległych regionach, właściciele źródła mogą używać energię wyprodukowaną lokalnie, pozwalając na mniejsze zużycie energii z sieci energetycznej.
Z inspiracji Profesora, w 2014 Stowarzyszenie we współpracy z Ministerstwem Rolnictwa, Ambasadą Niemiec zorganizowało wyjazd studyjny dla samorządowców, energetyków, specjalistów z Ministerstwa Rolnictwa oraz organizacji pozarządowych do Niemiec celem lepszego poznania istotę dynamicznie rozwijających się wówczas spółdzielni energetycznych (było ich ok. 500). Bezpośrednim efektem wizyty studyjnej do Niemiec było podjęcie próby wprowadzenia formuły spółdzielni energetycznej nie tylko w porządek prawny w Polsce, ale również w politykę rozwoju wsi.
Spuścizna tej wizyty jest fakt, że to Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi jest do dziś głównym orędownikiem i motorem spółdzielczości energetycznej w Polsce jako przedsięwzięcie partnerskie angażujące administracje państwową, samorządy, organizacje pozarządowe, pasjonatów OZE, uczelnie i przedsiębiorstwa energetyczne we wspólne działania Już w roku 2015 wypracowano za sprawą Stowarzyszenia i wprowadzono w legislacje pierwsze regulacje dotyczące spółdzielni energetycznych. Kolejne zmiany prawne, mające na celu wprowadzenie szereg ułatwień i zachęt dla rozwoju spółdzielni energetycznych, uwzględniono w nowelizacji Ustawy o OZE w 2019 roku. Stowarzyszenie jest zaangażowane do dziś w prace ekspertów przy Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi i Rolnictwa. Wspierało i współpracowało również z Ministerialnym projekcie pt. rozwój obszarów wiejskich poprzez odnawialne źródła energii – Renaldo finansowany przez Komisję Europejską, który w latach 2021-23 wypracował model wdrażania spółdzielni energetycznych z wybranymi gminami w województwie kujawsko-pomorskim i podlaskim. Trwają obecnie prace nad kolejną nowelizacją i kolejnych udogodnień dla rozwoju spółdzielni energetycznych.
W ramach nowelizacji przepisów regulujących działanie spółdzielni energetycznych planuje się:
1. Doprecyzowanie definicji legalnej spółdzielni energetycznej oraz przedmiotu działalności poprzez wskazanie, że jej przedmiotem działalności jest wytwarzanie energii elektrycznej lub biogazu, lub biogazu rolniczego, lub biometanu, lub ciepła, w instalacjach odnawialnego źródła energii, obrót nimi lub ich magazynowanie, dokonywane w ramach działalności prowadzonej wyłącznie na rzecz tej spółdzielni oraz jej członków;
2. Doprecyzowanie zakresu podmiotowego spółdzielni energetycznej poprzez określenie, że jej członkiem jest podmiot, którego instalacja jest przyłączona do sieci dystrybucyjnej, elektroenergetycznej, lub sieci dystrybucyjnej gazowej, lub sieci ciepłowniczej, a także podmiot, do którego biogaz lub biogaz rolniczy lub biometan ze źródeł odnawialnych są dostarczane w inny sposób niż za pośrednictwem sieci dystrybucyjnej gazowej. 3. Rezygnację z ograniczenia liczby członków spółdzielni energetycznej. 4. Jeżeli spółdzielnia do dnia 31 grudnia 2025 r. złoży wniosek, o wpis do wykazu spółdzielni energetycznych, wówczas łączna moc zainstalowana elektryczna wszystkich instalacji odnawialnego źródła energii użytkowanych przez spółdzielnie będzie musiała pokryć w ciągu roku nie mniej niż 40% potrzeb własnych spółdzielni i jej członków. Obecnie próg ten wynosi 70%. 5. Zmianę obszaru działania spółdzielni energetycznej poprzez definiowanie obszaru za pomocą punktów poboru energii wytwórców i odbiorców będących członkami tej spółdzielni energetycznej, miejsc przyłączenia do wydzielonej sieci dystrybucyjnej ciepłowniczej lub gazowej wytwórców i odbiorców ciepła, lub biogazu, lub biogazu rolniczego, lub biometanu, a także miejsc wytwarzania oraz zużycia biogazu, lub biogazu rolniczego, lub biometanu. 6. Doprecyzowanie kwestii umów zawieranych przez sprzedawcę energii z poszczególnymi członkami spółdzielni energetycznej, a także z operatorem systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego. 7. Wprowadzenie obowiązku zawarcia umowy przez OSD ze sprzedawcą energii w terminie 21 dni od złożenia wniosku przez spółdzielnię energetyczną, a także obowiązku zawarcia umowy kompleksowej przez sprzedawcę energii ze spółdzielnią energetyczną w terminie 90 dni od dnia złożenia wniosku przez spółdzielnię. 8. Uproszczenie sprawozdawczości spółdzielni energetycznych poprzez wykorzystanie tworzonego centralnego systemu informacji rynku energii, a także zasad prowadzania wykazu spółdzielni energetycznych przez Dyrektora Generalnego Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa poprzez prostowanie z urzędu wpisów w rejestrze spółdzielni energetycznych zawierających oczywiste błędy. 9. Doprecyzowanie zasad rozliczeń pomiędzy spółdzielnią energetyczną a sprzedawcą poprzez wskazanie, że rozliczenia realizowane są przez jednego sprzedawcę na podstawie umowy kompleksowej zawartej z każdym odbiorcą energii elektrycznej danej spółdzielni energetycznej z uwzględnieniem odpowiedniej ilości energii elektrycznej wytworzonej przez spółdzielnię energetyczną lub jej członków. 10. Doprecyzowanie zakresu działalności spółdzielni rolników poprzez wskazanie, że spółdzielnie rolników mogą prowadzić również działalność w zakresie wytwarzania energii elektrycznej, lub ciepła, lub biogazu, lub biogazu rolniczego, lub biometanu w instalacjach odnawialnego źródła energii, które stanowią własność spółdzielni rolników lub jej członków, a także w zakresie obrotu nimi lub ich magazynowania. 11. Wprowadzenie ułatwień dla przyłączania nowych źródeł OZE działających na rzecz spółdzielni energetycznych. Przedsiębiorstwo energetyczne zajmujące się przesyłaniem lub dystrybucją energii elektrycznej nie będzie mogło odmówić wydania warunków przyłączenia dla instalacji odnawialnego źródła energii, która będzie wytwarzać energię elektryczną w ramach spółdzielni energetycznej po spełnieniu określonych warunków, w tym jeśli moc instalacji będzie dostosowana do potrzeb odbiorców spółdzielni energetycznej oraz umożliwi godzinowe bilansowanie ilości wytwarzanej i zużywanej energii w ramach tej spółdzielni energetycznej. 12. Ułatwienie nabywania przez jednostki samorządu terytorialnego energii poprzez zwolnienie z obowiązku stosowania prawa zamówień publicznych w przypadku zakupu energii od spółdzielni energetycznej, której jednostka samorządu terytorialnego będzie członkiem. 13. Umożliwienie jednostkom doradztwa rolniczego aktywnego udziału w spółdzielniach energetycznych |
Do inicjatyw spółdzielczości energetycznej inspirowanych przez Krzysztofa Żmijewskiego, które były prekursorami dzisiejszych spółdzielni energetycznych, można zaliczyć utworzenie pierwszych spółdzielni energetycznych w Polsce, t. j. Lubelskiej Spółdzielni Energetycznej oraz Spółdzielni Energetyki Odnawialnej Kętrzyn. Profesor był też jednym z najważniejszych rozmówców i negocjatorów w dialogu pomiędzy władzami a środowiskami związanymi z energią obywatelską. Aktywnie działał na rzecz tworzenia odpowiednich warunków prawnych i finansowych dla rozwoju energetyki obywatelskiej w Polsce.
Profesor był również animatorem i aktywnym uczestnikiem organizacji branżowych, takich jak Krajowa Izba Gospodarki Odnawialnej, Polska Platforma Odnawialnej Energii, Polskie Towarzystwo Fotowoltaiki, gdzie walczył o równe prawa dla podmiotów wchodzących w skład energetyki obywatelskiej.
Był inicjatorem, założycielem i wieloletnim przewodniczącym Stowarzyszenia na rzecz efektywności, które dziś kontynuuje dzieło profesora. W 2016, członkowie, eksperci oraz sympatycy Stowarzyszenia podjedli decyzję o uhonorowaniu wybitnej działalności śp. prof. Krzysztofa Żmijewskiego w obszarze propagowania nowoczesnej i efektywnej gospodarki, poprzez nadanie w trybie Uchwały imienia prof. Krzysztofa Żmijewskiego Stowarzyszeniu.
Aktualności Stowarzyszenia na rzecz Efektywności im. Prof. Krzysztofa Żmijewskiego – https://stowarzyszenie-zmijewski.pl/pl/aktualnosci
Źródła i dalsze informacje:
Banaszuk, P, Gryko, L i I. Perkowski. 2023. Jak założyć i prowadzić spółdzielnię energetyczną. Projekt Renaldo. Dostępny: https://www.gov.pl/web/kowr/projekt-rozwoj-obszarow-wiejskich-poprzez-odnawialne-zrodla-energii—renewable-your-region—renaldo
Kancelaria Rady Ministrów. 2023. Projekt ustawy o zmianie ustawy o odnawialnych źródłach energii oraz niektórych innych ustaw. https://www.gov.pl/web/premier/projekt-ustawy-o-zmianie-ustawy-o-odnawialnych-zrodlach-energii-oraz-niektorych-innych-ustaw7
Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi (2022) Spółdzielnia energetyczna – propozycje zmiany przepisów prawnych. Serwis Rzeczpospolitej Polski. https://www.gov.pl/web/rolnictwo/spoldzielnia-energetyczna–propozycje-zmiany-przepisow-prawnych
Redakcja. 2014. Spółdzielnia Nasza Energia. Powstaje pierwsza w Polsce spółdzielnia energetyczna! GramwZielone.pl https://www.gramwzielone.pl/bioenergia/11409/spoldzielnia-nasza-energia-powstaje-pierwsza-w-polsce-spoldzielnia-energetyczna
Redakcja. 2015. Zmarł Krzysztof Żmijewski. Cirle.pl Centrum Informacji o Rynku Energii https://www.cire.pl/artykuly/serwis-informacyjny-cire-24/105997-zmarl-prof-krzysztof-zmijewski
Stowarzyszenie Efektywności im. Prof. Krzysztofa Żmijewskiego. Zasoby własne.
Żmijewski, K. 2011. Gospodarka niskoemisijna: czy potrzebny jest Plan Marshalla. CASE – Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych – Fundacja Naukowa. http://www.case-research.eu/pl/gospodarka-niskoemisyjna-czy-potrzebny-jest-plan-marshalla