Spółdzielnie energetyczne – bariery, uwarunkowania i możliwości

Blogi „Spółdzielnie Energetyczne dla Polskiej Wsi” omawiają różne aspekty spółdzielni energetycznych w Polsce w celu ich lepszego zrozumienia. Spółdzielnie energetyczne to formuła prawna, organizacyjna, technologiczna, finansowa i społeczna, która lansuje rozwiązania prosumenta zbiorowego – czyli sytuacji, w której grupa osób i organizacji decyduje się na produkowanie energii z odnawialnych źródeł energii (OZE), aby następnie tą energię wykorzystywać. W blogach omawiamy motywacje, korzyści i rozwiązania, które mogą być stosowane by spółdzielnie energetyczne spełniły zarówno oczekiwania ich uczestników, jak i zamierzenia polityki państwa wobec wyzwań kryzysu energetycznego oraz wymogów Unii Europejskiej. Spróbujemy przybliżyć również doświadczenia innych państw, w których spółdzielnie energetyczne się rozwijają. Blogi towarzyszą filmom i innym informacjom przedstawianym przez kampanię Spółdzielnie Energetyczne dla Polskiej Wsi.

W drugim blogu zwracamy uwagę na fakt, że w Polsce działa aktualnie tylko jedna spółdzielnia – Eisall ( https://eisall.eu/ ). Próbujemy odpowiedzieć na pytania: dlaczego tak jest i co by musiało się stać, żeby spółdzielnie energetyczne były bardziej powszechne w naszym kraju.

Spółdzielnie energetyczne – bariery, uwarunkowania i możliwości

Z uwagi na potencjał organizacyjny, techniczny i kadrowy, doświadczenie, a także posiadane zaufanie publiczne, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW) przewiduje, że gminy będą głównym inicjatorem i koordynatorem działań na rzecz zakładania i rozwijania spółdzielni energetycznych na swoim terenie. Przepisy przewidują, że gmina może sama korzystać z możliwości jakie daje spółdzielnia energetyczna, dołączając jako jednostka samorządu terytorialnego (JST) lub  poprzez spółki gminne.

Z punktu widzenia samorządu, handel energią elektryczną (i ciepłem) w gronie członków spółdzielni czyni spółdzielnię bardzo atrakcyjną dla działań na rzecz ograniczania kosztów własnych oraz poprawy jakości życia mieszkańców i rozwoju gminy. Spółdzielnia energetyczna umożliwia korzyści tym, którzy nie mieli dotychczas możliwości prowadzenia działalności na zasadzie prosumenta indywidualnego. Mechanizm obrotu energią elektryczną (i ciepłem) w ramach spółdzielni jest atrakcyjny dla wszystkich członków w obliczu rosnących cen, ponieważ obrót ten ogranicza koszty dostaw energii dla wszystkich zaangażowanych oraz buduje samowystarczalność energetyczną na szczeblu lokalnym. Teoretycznie korzyści mogą być spore. Najważniejsze to:

• niższa cena energii – członkowie spółdzielni sami ustalają cenę, po której będą się rozliczać, uwzględniając również ustawowe zwolnienia z niektórych opłat;
• umowy na sprzedaż i zakup energii są wieloletnie, zapewnia to stałość i przewidywalność zarówno przychodów, jak i kosztów, w długim okresie czasu;
• wykorzystując lokalne zasoby paliwowe i lokalną sieć energetyczną zwiększa się bezpieczeństwo dostaw;
• zmniejsza się zanieczyszczenie środowiska ponieważ spółdzielnia korzysta wyłącznie ze źródeł OZE;
• zwiększa się atrakcyjność dla inwestorów terenu, na którym działa spółdzielnia, z powodu dostępności tańszej i ekologicznej energii.

Warto zauważyć, że na obszarach wiejskich to właśnie gmina jest największym producentem i konsumentem energii elektrycznej, a więc to gmina w dużej mierze kształtuje lokalny rynek energii i może być impulsem dla jego rozwoju.

Rola gminy to również animacja i mobilizacja osób: mieszkańców, rolników, przedsiębiorców, organizacji społecznych i innych podmiotów do angażowania się we wspólne kształowanie lokalnego rynku energii. Spółdzielnie energetyczne nie powstaną bez animacji i wsparcia, w szczególności na etapie, na którym jest tylko jedna funkcjonująca spółdzielnia energetyczna w Polsce. Animacyjna rola gminy w kształtowaniu lokalnego rynku energii nie przesądza jednak o udziale gminy lub jej jednostek organizacyjnych w spółdzielni energetycznej.

MRiRW propaguje spółdzielnie energetyczne już od kilku lat jako instrument dla rozwoju wsi i rolnictwa. W 2021 roku, MRiRW przygotowało projekt mający na celu wdrożenie pierwszych spółdzielni energetycznych, aby w ten sposób poznać od strony praktycznej bariery, uwarunkowania i możliwości gmin wiejskich i wiejsko-miejskich jako liderów społeczności wiejskich. Zakładano, że identyfikacja barier przełoży się na wypracowanie i wdrożenie stosownych rozwiązań prawnych, finansowych i organizacyjnych na szczeblu krajowym.

Do realizacji projektu „RENALDO: Rozwój obszarów wiejskich poprzez odnawialne źródła energii”[1], MRiRW zaprosiło Kujawsko-Pomorski Ośrodek Doradztwa Rolniczego (KPODR) w województwie kujawsko-pomorskim oraz Fundację Activus: Instytut Rozwoju Społeczności Lokalnych w województwie podlaskim. Projekt sfinansowała Komisja Europejska i Rząd Federalny Niemiec. W ramach projektu, uruchomiono pilotaże w sześciu gminach – Michałowo, Turośń Kościelna i Korocin w województwie podlaskim oraz w Rypinie, Nakle nad Notecią i Łubiance w województwie kujawsko-pomorskim.

Pracując z samorządami oraz ekspertami krajowymi, KPODR i Fundacja Activus  gromadzą wiedzę, doświadczenia i umiejętności w zakresie wdrażania spółdzielni energetycznych. Ekspert projektu Renaldo i twórca pierwszej spółdzielni energetycznej Eisall w Polsce, Ireneusz Perkowski, przedstawia w PORADNIKU RENALDO bariery, uwarunkowania i możliwości, z którymi inicjatorzy spółdzielni energetycznych muszą się zmierzyć następująco:

Identyfikacja barier dla tworzenia i rozwijania spółdzielni energetycznych stanowi podstawę dla programowania rozwiązań zarówno na szczeblu krajowym, jak i wojewódzkim, i lokalnym. Bazując na swoich doświadczeniach z inicjatywami spółdzielni energetycznych w województwie kujawsko-pomorskim, KPODR sformułował 10 postulatów dla MRiRW, których realizacja przyczyniłaby się do zdynamizowania ustanawiania spółdzielni energetycznych w rozwoju wsi i rolnictwa.

1. Doprecyzować zapisy ustawy OZE w taki sposób, aby spółdzielnie wszystkich branż funkcjonujące na terenach wiejskich i wiejsko-miejskich mogły bez przeszkód uzyskać status spółdzielni energetycznej w przypadku, gdy spełniają warunki zawarte w ustawie,

2. Zmniejszyć przy rejestracji w KOWR wymagany próg pokrycia zapotrzebowania na energię elektryczną, ciepło lub biogaz z instalacji OZE własnego spółdzielni oraz jej członków z 70% do 50%. . W przypadku spółdzielni energetycznych zarejestrowanych w KRS i dokonujących inwestycji OZE, skróciłoby to okres oczekiwania na spełnienie warunków rejestracji w KOWR. Rejestracja spółdzielni energetycznej w KOWR jest niezbędna dla podjęcia negocjacji przez spółdzielnię energetyczną z przedsiębiorstwem energetycznym (operatorem sieci).

3. Podtrzymać możliwość realizowania inwestycji OZE zarówno przez spółdzielnię energetyczną, jak i za pośrednictwem członków spółdzielni, którzy wnoszą do lokalnego rynku energii, jakim jest spółdzielnia energetyczna, swoje zdolności wytwórcze OZE. Oznacza to w praktyce, że właścicielem mikro-instalacji u rolnika, czy też innego członka spółdzielni może być spółdzielnia (tj. spółdzielnia jest właścicielem urządzenia, ale dysponentem wytworzonej energii jest członek spółdzielni). Może być też odwrotnie: członek spółdzielni jest właścicielem i dysponentem wytworzonej energii pod warunkiem, że ta energia jest wykorzystana do zaspokojenia potrzeb spółdzielni oraz jej członków. Chodzi o to, by powiązać inwestycje w budowanie zdolności produkcyjnej OZE z przynależnością do spółdzielni. W ten sposób przystępowanie do spółdzielni stanie się bardzo atrakcyjne dla tych, którym brak kapitału na inwestycje.

Może to również być sposobem na zapewnienie wkładu własnego dla spółdzielni  w przypadku programów wsparcia takich jak planowany przez MRiRW program „Energia dla Wsi”. Takie rozwiązanie umożliwi członkom spółdzielni energetycznej zapewnienie wkładu własnego (w formie inwestycji własnej), który może być następnie rozliczany w ramach rozliczeń wewnętrznych spółdzielni.

Umożliwienie właścicielom istniejących mikro-instalacji przystąpienia do spółdzielni energetycznej i wniesienia swoich zdolności produkcyjnych przyczyni się również do lepszego wykorzystania już istniejącej infrastruktury (m. in. instalacji, które mają trudności z uzyskaniem przyłączenia do sieci).

4. Mając na uwadze strategiczne znaczenie biogazowni dla spółdzielni energetycznych ze względu na stabilność dostaw biogazu, ciepła czy energii elektrycznej w ramach optymalizacji miksu źródeł energii należy uruchomić programy wsparcia finansowego dla rozbudowy istniejących biogazowni.

Przykładem może być dostarczanie energii elektrycznej dla okolicznych mieszkańców, którzy dołączyliby do spółdzielni, poprzez  zakup i włączenie do sieci energetycznej dodatkowej jednostki kogeneracyjnej, której koszt za 0,5MW oscyluje od 1,5 mln do 2 mln zł. Aktualnie, programy wsparcia – takie jak „Energia dla Wsi”, który będzie wkrótce ogłoszony, nie przewidują dofinansowania dla rozbudowy funkcjonujących już biogazowni.

Inne rozwiązanie to umożliwienie i zachęcenie biogazowni do opuszczenia systemu aukcyjnego (bez kar), w którym wiele z nich funkcjonuje, pod warunkiem, że przyłączą się do spółdzielni energetycznej. Przyspieszyłoby to zdecydowanie rozwój spółdzielni energetycznych, ponieważ wiąże się to
z korzystniejszym dla społeczności wiejskich wykorzystaniem istniejącej infrastruktury produkcyjnej OZE, niezbędnej dla stabilnych dostaw energii. Należy pamiętać, że budowa nowych biogazowni to okres co najmniej 2 lat.

5. Wprowadzić w życie propozycję MRiRW wprowadzenia jednolitej formuły współpracy i rozliczeń pomiędzy przedsiębiorstwami energetycznymi (operatorami) a spółdzielniami energetycznymi na terenie całego kraju, tzn. wprowadzenie w art. 40 zapisu ust 1ac w brzmieniu: „ W przypadku spółdzielni energetycznej obowiązek rozliczenia, o którym mowa w ust. 1a, realizowany jest poprzez zawarte umowy kompleksowe z odbiorcami końcowymi będącymi członkami danej spółdzielni energetycznej z uwzględnieniem proporcjonalnego udziału w łącznej ilości energii elektrycznej wytworzonej i wprowadzonej do sieci przez spółdzielnię energetyczną lub jej członków.”

Ważne jest, aby operator wystawiał fakturę każdemu członkowi spółdzielni na podstawie rozliczeń zużycia, a nie faktury zbiorcze dla spółdzielni, zmuszając spółdzielnię do prowadzenia rozliczeń ze swoimi członkami i narażając ją na ewentualne koszty windykacji w przypadku nieregulowania rachunków przez poszczególnych członków. Istniejące umowy pomiędzy operatorem a osobą fizyczną czy prawną przystępująca do spółdzielni energetycznej powinny być modyfikowane pod kątem udziału w spółdzielni energetycznej (a nie zastąpione nowymi umowami). Natomiast zasady rozliczeń wzajemnych pomiędzy członkami spółdzielni energetycznej powinny być ustalane przez członków spółdzielni, bez ingerencji stron zewnętrznych.

6. Wprowadzić dedykowane spółdzielniom energetycznym rozwiązania w prawie zamówień publicznych. Chodzi o spółdzielnie, w których członkami są podmioty niepubliczne oraz jednostki samorządu terytorialnego, które nie mogą sprzedać JST energii w trybie innym niż procedura przetargowa. Obrót energią pomiędzy członkami spółdzielni energetycznej powinien być wyłączony z prawa zamówień publicznych.

7. Rozwiązać problem przyłączy do sieci energetycznej instalacji OZE wchodzących w spółdzielnię energetyczną. Jest to spory problem na wsi. Przepisy przewidują, że spółdzielnie energetyczne będą traktowane priorytetowo ws. organizowania i umożliwiania kolejnych przyłączy. Jednak obecnie brakuje realnych przepisów nakładających na przedsiębiorstwo energetyczne obowiązku współpracy ze spółdzielnią energetyczną.

8. Analizować rozwiązania spółdzielni energetycznych rozwijanych w innych krajach UE pod kątem potrzeb, uwarunkowań i możliwości ich zastosowania na polskiej wsi. Dobrym punktem wyjścia jest raport projektu RENALDO Społeczności energetyczne – regulacja polska w kontekście prawa unijnego oraz krajowej i europejskiej polityki energetycznej, który opracowała Kancelaria Prawna Frank Bold. Raport jest aktualnie analizowany przez zespół w MRiRW oraz przez zespół w KPODR i ma być sfinalizowany do końca listopada br).

9. Monitorować i analizować inicjatywy Komisji Europejskiej na rzecz propagowania spółdzielczości energetycznej pod kątem potrzeb, uwarunkowań i możliwości polskiej wsi, tak aby uczynić te programy bardziej przydatnymi dla inicjatyw podejmowanych w tym zakresie. Najnowszym przykładem inicjatywy KE, jest program RECAH – Rural Energy Community Advisory Hub, który zainaugurował swoją działalność na Europejskim Parlamencie Wiejskim w Kielcach (wrzesień 2022) – https://rural-energy-community-hub.ec.europa.eu

Doświadczenia z polskim modelem spółdzielni energetycznej opartym na budowaniu bezpieczeństwa energetycznego poprzez kształtowanie lokalnych rynków energii opartym na handlu energią elektryczną, ciepłem i biogazem pomiędzy członkami spółdzielni, powinny stanowić podstawę dla współpracy
z innymi krajami Europy Środkowej i Wschodniej, w tym też z Ukrainą.

10. Aktywnie wspierać kampanię Spółdzielnie Energetyczne dla Polskiej Wsi (Lokalna Energia), którą realizuje Polska Fundacja Innowacji we współpracy
z Kujawsko-Pomorskim Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego oraz projektem RENALDO. W ramach kampanii przygotowywane są filmy i towarzyszące materiały o spółdzielczości energetycznej w wybranych państwach UE pod kątem ciekawych i przydatnych rozwiązań dla spółdzielczości energetycznej w Polsce – https://lokalnaenergia.pl

Więcej o formalnościach związanych ze spółdzielniami energetycznymi znajdziecie na stronach Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa (KOWR), który prowadzi rejestr spółdzielni energetycznych:

https://www.kowr.gov.pl/odnawialne-zrodla-energii/spoldzielnie-energetyczne

[1] https://www.kpodr.pl/projekt-pn-rozwoj-obszarow-wiejskich-poprzez-odnawialne-zrodla-energii-renaldo/