Blogi „Spółdzielnie Energetyczne dla Polskiej Wsi” omawiają różne aspekty spółdzielni energetycznych w Polsce w celu ich lepszego zrozumienia. Spółdzielnie energetyczne to formuła prawna, organizacyjna, technologiczna, finansowa i społeczna, która lansuje rozwiązania prosumenta zbiorowego – czyli sytuacji, w której grupa osób i organizacji decyduje się na produkowanie energii z odnawialnych źródeł energii (OZE), aby następnie tą energię konsumować. W blogach omawiamy motywacje, korzyści i rozwiązania, które mogą być zastosowane by spółdzielnie energetyczne spełniły oczekiwania zarówno ich uczestników, jak i zamierzeń polityki państwa wobec wyzwań kryzysu energetycznego oraz wymogów Unii Europejskiej. Próbujemy przybliżyć również doświadczenia innych państw, w których spółdzielnie energetyczne się rozwijają. Blogi towarzyszą filmom i innym informacjom przedstawianym w kampanii Spółdzielnie Energetyczne dla Polskiej Wsi.
W trzynastym blogu omawiamy energię obywatelską. Jest to hasło coraz głośniej lansowane, w szczególności przez organizacje pozarządowe zabiegające o reformę systemu energetycznego. Co to jest energia obywatelska? I w jaki sposób spółdzielnie energetyczne wpisują się w ogólnoeuropejski ruch na rzecz energii obywatelskiej?
Czy energia może być obywatelska?
Idea energii obywatelskiej polega na zaangażowaniu lokalnej społeczności w produkcję, dystrybucję i zarządzanie energią – czyli w tworzenie lokalnego rynku energii oraz osiąganie korzyści z tego rynku w formie tańszej energii i zabezpieczenia ciągłości dostaw. Jest to alternatywne podejście do tradycyjnego modelu energetycznego, w którym wielkie korporacje kontrolują dostęp do energii, zajmując się dystrybucją i zarządzaniem.
Spółdzielnia energetyczna to forma prawna „prosumenta zbiorowego”, która może – ale nie musi – być wykorzystana do propagowania energii obywatelskiej. Jako porozumienie osób i organizacji, które produkują i konsumują energię elektryczną albo cieplną na określonym obszarze, spółdzielnia energetyczna jest przykładem wspólnoty energetycznej, co jest szerszym i luźniejszym pojęciem – nie odnoszącym się do konkretnego aktu prawnego.
Wg. Zielonej Sieci, która propaguje energię obywatelską od lat w Polsce (m. in. poprzez kampanię Więcej Niż Energia), energetyka obywatelska to:
To lokalna, małoskalowa produkcja energii elektrycznej i ciepła ze źródeł odnawialnych oraz ograniczenie zużycia energii dzięki modernizacji energetycznej budynków i przedsiębiorstw….. To również budowanie lokalnych alternatyw dla scentralizowanego i zdominowanego przez wielkie spółki systemu energetycznego. Fundamentem energetyki obywatelskiej jest bezpośrednie zaangażowanie obywateli. Jako demokratyczny system zapewnia wszystkim uczestnikom możliwość opłacalnego produkowania oraz wykorzystywania energii.
W poradniku autorstwa Zielonej Sieci, członka Europejskiej Koalicji na rzecz Energii Obywatelskiej, pt. Energia Obywatelska: przewodnik dla samorządów po inwestycjach w energię odnawialną i efektywność energetyczną, podane są przykłady energii obywatelskiej.
Jednym z nich jest gmina Kisielice w województwie warmińsko-mazurskim, która podjęła działania już w 1998 by zostać pierwszą samowystarczalną energetycznie gminą w Polsce. Zmieniono plan zagospodarowania przestrzennego i uruchomiono akcje informacyjne i edukacyjne o odnawialnych źródłach energii. Dziś Kisielice to jedno z największych skupisk energetyki wiatrowej w Polsce, a gmina jest w 100 proc. zasilana energią ze źródeł odnawialnych. Szacunkowa roczna produkcja energii elektrycznej wynosi 8 000 MWh, a produkcja energii cieplnej wynosi 8,25 MWh. Substratem używanym do produkcji energii jest kukurydza na kiszonkę zbierana z około 500 hektarów upraw. Całkowity koszt inwestycji wyniósł ponad 50 milionów euro.
W roku 2000, opracowano strategię rozwoju gminy zakładając samowystarczalność energetyczną w oparciu o OZE, a w 2003 uruchomiono ciepłownię miejską zasilaną biomasą (ze słomy) o mocy 6 MW. W 2009 uruchomiono farmę fotowoltaiczną o mocy 100 kW, a w 2011 elektrownię wiatrową z 52 turbinami o łącznej mocy 94,5 MW. W 2012 zbudowano biogazownię o mocy elektrycznej 0,99 MW i mocy cieplnej ponad 1 MW.
Mieszkańcy uczestniczą aktywnie w systemie, zarabiając m.in. na dostarczaniu biopaliw – słomy i kiszonki kukurydzianej. Ciepło produkowane jest ze słomy, dzięki czemu rachunki za ogrzewanie są dwu- a nawet trzykrotnie niższe niż w innych miejscowościach w okolicy. Przy okazji okoliczni rolnicy zarabiają na sprzedaży słomy. Prąd wytwarzany w elektrowniach wiatrowych z ogromną nadwyżką mógłby pokryć zapotrzebowanie około 6 tys. mieszkańców gminy – produkowanej energii wystarczyłoby nawet dla 26 tys. gospodarstw domowych1.
Gmina Kisielice w Polsce, chociaż jest samowystarczalna energetycznie, nie jest typowym przykładem energii obywatelskiej, ponieważ nie spełnia wszystkich kryteriów określonych w dyrektywie UE 2019/944.
Zgodnie z dyrektywą, obywatelskie społeczności energetyczne to organizacje kontrolowane przez ich członków lub udziałowców, którzy są osobami fizycznymi, organami samorządowymi lub małymi przedsiębiorcami. Działalność tych społeczności może obejmować wytwarzanie, dystrybucję, sprzedaż, zużycie, agregację lub magazynowanie energii, a także świadczenie usług w zakresie efektywności energetycznej, ładowania pojazdów elektrycznych lub świadczenie innych usług energetycznych swoim członkom lub udziałowcom.
W przypadku gminy Kisielice, to samorząd lokalny zainicjował i zarządzał procesem prowadzącym do samowystarczalności energetycznej gminy. Mieszkańcy byli aktywnie zaangażowani w proces poprzez konsultacje oraz poprzez dostarczanie biopaliw do produkcji energii. Jednak nie współdecydują o zarządzaniu energią. Dlatego przypadek gminy Kisielice nie spełnia kryteriów wspólnoty energetycznej określonych w dyrektywie UE.
Mimo to, gmina Kisielice jest dobrym przykładem tego, jak lokalne społeczności mogą skutecznie dążyć do samowystarczalności energetycznej i może służyć jako inspiracja dla innych gmin i społeczności szukających sposobów na zwiększenie swojej niezależności energetycznej. Należy mieć na uwadze, że działania gminy Kisielice miały charakter pionierski, i doprowadziły do wypracowania i wdrażania nowych rozwiązań lokalnych rynków rolnych jakim są spółdzielnie energetyczne.
Wspólnota energetyczna oparta na formule spółdzielni energetycznej może spełnić kryteria określone w dyrektywie UE 2019/944, jeśli członkowie spółdzielni nie będą jej traktować jako zamkniętej dla mieszkańców gminy.
Spółdzielnie energetyczne są potencjalnie jednym z najważniejszych przykładów realizacji koncepcji energii obywatelskiej. Wynika to z założenia, że spółdzielnie energetyczne są organizacjami, w których członkowie społeczności lokalnej wspólnie inwestują w rozwój infrastruktury i źródeł energii odnawialnej. Mogą to być panele fotowoltaiczne, turbiny wiatrowe, elektrownie wodne, biogazownie lub inne odnawialne źródła energii.
Przykłady spółdzielni energetycznych można znaleźć na całym świecie. Na przykład, w Niemczech istnieje wiele spółdzielni energetycznych, zwanych „Energiegenossenschaften”, które działają na rzecz produkcji energii odnawialnej i zrównoważonego rozwoju lokalnych społeczności. Członkowie tych spółdzielni inwestują w instalacje fotowoltaiczne na dachach budynków, wiatraki na terenach wiejskich i inne projekty związane z energią odnawialną.
Innym przykładem jest spółdzielnia energetyczna „Enercoop” we Francji. Jest to spółdzielnia oznaczonego pochodzenia, która dostarcza czystą energię elektryczną pochodzącą w całości z odnawialnych źródeł energii. Enercoop działa na zasadzie demokratycznego zarządzania, w którym członkowie mają wpływ na podejmowane decyzje i zarządzanie spółdzielnią.
Spółdzielnie energetyczne przynoszą wiele korzyści zarówno społecznościom, jak i środowisku. Po pierwsze, umożliwiają lokalnym społecznościom kontrolę nad własnym źródłem energii, co przekłada się na większą niezależność i bezpieczeństwo energetyczne. Po drugie, produkcja energii odnawialnej przez spółdzielnie przyczynia się do redukcji emisji gazów cieplarnianych i zmniejsza negatywny wpływ na środowisko. Dodatkowo, spółdzielnie energetyczne – z założenia – reinwestują swoje zyski w rozwój lokalnych społeczności, tworząc miejsca pracy i wspierając projekty społeczne.
Energia obywatelska ma potencjał do przyspieszenia przejścia do czystych źródeł energii, poprawy bezpieczeństwa energetycznego i stworzenia nowych miejsc pracy ze względu na to, że demokratyzuje sektor energetyczny. Dlatego też Komisja Europejska coraz silniej lansuje rozwiązania wspólnot energetycznych, aby w ten sposób umożliwić obywatelom bezpośrednie uczestnictwo i wpływ na decyzje dotyczące produkcji i dystrybucji energii w swoim regionie, i co za tym idzie, bezpośredni wpływ na zapewnienie sobie bezpieczeństwa energetycznego.
Wpływowym adwokatem energii obywatelskiej na szczeblu Europejskim jest Europejska Koalicja na rzecz Energii Obywatelskiej (European Community Power Coalition)[1], która w tym roku obchodzi swoje dziesiąte urodziny. Koalicja to około 50 podobnie myślących organizacji pozarządowych, sieci miast i samorządów, firm zajmujących się OZE oraz ekspertów, działających wspólnie na rzecz transformacji systemu energetycznego w kierunku 100% energii odnawialnej i współwłasności lokalnej. W Koalicji uczestniczą organizacje z 20 państw UE. Jej działania koordynuje organizacja Friends of the Earth Europe z siedzibą w Brukseli. Koalicja zakłada, że zdecentralizowany i demokratyczny system energetyczny oparty w 100% na energiach odnawialnych jest nie tylko możliwy, ale wręcz konieczny dla rozwoju zrównoważonego.
Koalicja sformułowała 8 postulatów, które kieruje do Komisji Europejskiej i innych instytucji UE oraz do państw członkowskich UE:
- Wprowadzić jednoznaczne definicje energii obywatelskiej oraz wspólnoty energetycznej do porządku prawnego do poszczególnych państw członkowskich UE.
- Zaangażować obywateli i społeczności lokalne w programowanie krajowych działań na rzecz ochrony klimatu i energii odnawialnej.
- Zapewnić poszanowanie nowych praw prosumentów i społeczności energetycznych poprzez tworzenie odpowiednich ram prawnych na szczeblu krajowym.
- Zapewnić wsparcie dla wspólnot energetycznych korzystajacuch z odnawialnej energii w krajowych systemach wsparcia transformacji energetycznej.
- Wspierać sprawiedliwą i inkluzywną transformację energetyczną, zapewnić, że nikt nie będzie wykluczony.
- Uznać wartość, jaką obywatele we wspólnotach energetycznych mogą dostarczyć dla prac nad transformacją systemu energetycznego.
- Zapewnić ciągłe wsparcie ze strony instytucji europejskich dla wspólnot energetycznych na szczeblu europejskim.
- Budować zdolności władz lokalnych w zakresie wspierania projektów wspólnot energetycznych.
Koalicja monitoruje proces transpozycji prawa UE w zakresie transformacji energetycznej na prawo krajowe państw członkowskich UE.
Antycypując nadchodzące w 2024 roku wybory do Parlamentu Europejskiego, Koalicja ogłosiła Manifest na rzecz Społeczności Energetycznych pn. Empower and Accelerate: Energy Communities for a Democratic, Resilient, and Affordable Energy Future in Europe. (Wzmocnić i przyspieszyć – społeczności energetyczne na rzecz demokratycznej, odpornej i przystępnej cenowo przyszłości energetycznej Europy)
Koalicja jest adwokatem zdecentralizowanego systemu energetycznego, opartego w 100% na odnawialnych źródłach energii, który priorytetowo traktuje potrzeby i udział obywateli. Chodzi o propagowanie energii obywatelskiej, czyli systemu, który uosabia zasady demokracji w sektorze energetycznym, zapewniając, że nie tylko odpowiada na potrzeby obywateli, ale również ich angażuje.
Według koalicji, Europa zmaga się z niszczycielskimi skutkami kryzysu klimatycznego, rosnącymi nierównościami wynikających z emisji dwutlenku węgla i rosnącymi kosztami życia. Dlatego potrzeba natychmiastowej transformacji systemu energetycznego jest bardziej oczywista niż kiedykolwiek. Manifest jest pomyślany jako wezwanie do zdecydowanego działania na rzecz transformacji energetycznej, w którym podkreślona jest kluczowa rola energii obywatelskiej w rozwiązywaniu wielowymiarowego kryzysu jakim są zmiany klimatyczne.
Koalicja nawołuje wszystkie państwa UE by aktualizując swoje plany ochrony klimatu i transformacji energetycznej na okres do 2030, potraktowały energię obywatelską jako priorytet.
Więcej o energii obywatelskiej:
Kampanie:
Kampania Więcej niż Energia – https://wiecejnizenergia.pl
Ruch „Więcej niż energia” to szeroka społeczna koalicja działająca na rzecz rozwoju energetyki obywatelskiej. Łączy samorządy, instytucje, organizacje pozarządowe i osoby prywatne przekonane, że Polska potrzebuje poprawy efektywności energetycznej i rozwoju energetyki rozproszonej opartej o źródła odnawialne (OZE). Krótko mówiąc: Polska potrzebuje energetyki obywatelskiej.
Community Power Coalition: https://communitypowercoalition.eu/
Europejska Koalicja na rzecz Energii Obywatelskiej (European Community Power Coalition) powstała 10 lat temu. Koalicja to około 50 podobnie myślących organizacji pozarządowych, sieci miast i samorządów, przemysł OZE oraz eksperci, działający wspólnie na rzecz transformacji systemu energetycznego w kierunku 100% energii odnawialnej i współwłasności lokalnej. W Koalicji uczestniczą organizacje z 20 państw UE.
REScoop: https://www.rescoop.eu/
REScoop to europejska federacja obywatelskich spółdzielni energetycznych. Jest to sieć ponad 1 900 spółdzielni działających w całej Europie, która wspólnie angażuje ponad 1,25 miliona obywateli.
Publikacje i poradniki:
Zielona Sieć/Europejska Koalicja na rzecz Energii Obywatelskiej (2015) Energia Obywatelska: przewodnik dla samorządów po inwestycjach w energię odnawialną i efektywność energetyczną. Do Przewodnik_po_finansowaniu_energetyki_obywatelskiej.pdf (zielonasiec.pl)
Zielona Sieć (2019) Wspólnoty energetyczne w Europie. Pobierz e-booka z dobrymi praktykami. Do pobrania: https://wiecejnizenergia.pl/wspolnoty-energetyczne-dobre-praktyki-europejskie/
Zielona Sieć (2020) Wspólnoty energetyczne – poradnik wdrażania. Do pobrania: https://wiecejnizenergia.pl/wspolnoty-energetyczne-poradnik-wdrazania/
Zielona Sieć (2021) Energetyka Społeczna: czyli jak wziąć wytwarzanie energii w swoje ręce. Do pobrania: https://wiecejnizenergia.pl/energetyka-spoleczna/