Blogi „Spółdzielnie Energetyczne dla Polskiej Wsi” omawiają różne aspekty spółdzielni energetycznych w Polsce w celu ich lepszego zrozumienia. Spółdzielnie energetyczne to formuła prawna, organizacyjna, technologiczna, finansowa i społeczna, która lansuje rozwiązania prosumenta zbiorowego – czyli sytuacji, w której grupa osób i organizacji decyduje się na produkowanie energii z odnawialnych źródeł energii (OZE), aby następnie tą energię konsumować. W blogach omawiamy motywacje, korzyści i rozwiązania, które mogą być zastosowane by spółdzielnie energetyczne spełniły oczekiwania zarówno ich uczestników, jak i zamierzeń polityki państwa wobec wyzwań kryzysu energetycznego oraz wymogów Unii Europejskiej. Próbujemy przybliżyć również doświadczenia innych państw, w których spółdzielnie energetyczne się rozwijają. Blogi towarzyszą filmom i innym informacjom przedstawianym w kampanii Spółdzielnie Energetyczne dla Polskiej Wsi.
W czternastym blogu przedstawiamy problem ubóstwa energetycznego, który się nasila nie tylko w Polsce, ale na terenie całej Unii Europejskiej. Omawiamy istotę problemu ubóstwa energetycznego oraz w jaki sposób, spółdzielnie energetyczne mogą służyć rozwiązaniu tego problemu.
Spółdzielnie energetyczne to sposób na ubóstwo energetyczne
Niemal 41 milionów Europejczyków (9,3 % ludności Unii!) nie było w stanie odpowiednio ogrzać swoich domów w 2022 roku. Jest to gwałtowny wzrost w porównaniu do 2021r., kiedy w takiej sytuacji było 6,9 % ludności[1]. Odsetek ten wzrósł ponad dwukrotnie w przypadku osób o niższych dochodach. Dane te świadczą o powadze sytuacji, która wymaga od decydentów podjęcia działań i zwalczania podstawowych przyczyn ubóstwa energetycznego.
UBÓSTWO ENERGETYCZNE – CO TO TAKIEGO?
Ubóstwo energetyczne odnosi się do sytuacji, w której gospodarstwa domowe nie są w stanie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb energetycznych, takich jak ogrzewanie, oświetlenie czy korzystanie z lodówki lub kuchenki. Definicję tę stosuje się zarówno na poziomie europejskim[2], jak i w Polsce (art. 5 ustawy Prawo energetyczne)[3].
Ubóstwo energetyczne to zjawisko wielowymiarowe ponieważ jest spowodowane połączeniem niskich dochodów, wysokich wydatków na energię i niskiej efektywności energetycznej budynków mieszkalnych. Kluczowe przyczyny to:
- Niskie dochody: Niski poziom dochodów w wielu rodzinach sprawia, że niemożliwe jest pokrycie kosztów energii z ograniczonych środków finansowych.
- Wysokie koszty energii: Ceny energii w Polsce mogą być znaczącym obciążeniem dla gospodarstw domowych, szczególnie w zimne miesiące, gdy zapotrzebowanie na ogrzewanie wzrasta.
- Niska efektywność energetyczna: Stare budynki, które charakteryzują się słabą izolacją termiczną, oznaczają większe koszty eksploatacji i zużycia energii.
- Nieodpowiednie warunki mieszkaniowe: Nieodpowiednie warunki mieszkaniowe, takie jak brak odpowiedniego ogrzewania czy nieszczelności w budynku, prowadzą do większych strat energii i wyższych rachunków.
Nieodpowiednie warunki mieszkaniowe (źródło: Valverde, 2023)
Według danych Eurostatu, w 2020 roku w Polsce odsetek gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem energetycznym wynosił około 13%, co było jednym z najwyższych wskaźników w Europie. Było to jeszcze przed wojną na Ukrainie!
W Polsce ubóstwo energetyczne zostało oficjalnie zdefiniowane, ale dane na jego temat są publikowane z dużym opóźnieniem. Za 2022 r. znamy tylko jeden wskaźnik niezdolności do odpowiedniego ogrzania mieszkania lub domu, wzrósł on z 3,2 proc. do 4,9 proc (1,8 mln osób)[4].
Można jednak stwierdzić, że ubóstwo energetyczne jest poważnym problemem w Polsce i że jest ściśle związane z ogólnym ubóstwem. Według Instytutu Badań Strukturalnych, w 2016 roku aż 12,2% osób w Polsce było dotkniętych ubóstwem energetycznym, co oznacza 4,6 mln osób zamieszkujących 1,3 mln gospodarstw domowych.[5] Wcześniejsze badania z 2013 roku szacowały, że ubóstwo energetyczne dotknęło aż 44% osób w gospodarstwach domowych, czyli powyżej 17 mln Polaków. Jeśli za próg kwalifikujący do ubóstwa energetycznego uznaje się 13% dochodu przeznaczanego na energię, to dotknęło ono 34% (czyli ok. 12,7 mln osób).
Te liczby pokazują, że ubóstwo energetyczne jest poważnym problemem w Polsce i jest ściśle związane z ogólnym poziomem ubóstwa. Wiele osób nie ma dostępu do podstawowych usług energetycznych, co prowadzi do pogorszenia jakości życia i zdrowia. Problem ten dotyczy przede wszystkim grup społecznych o niższym dochodzie, w tym osób starszych, rodzin wielodzietnych, osób niepełnosprawnych oraz osób mieszkających w starszych budynkach o słabej izolacji termicznej.
Warto podkreślić, że w Polsce, ubóstwo energetyczne jest poważniejszym problemem na wsi niż w mieście. MIESZKAŃCY WSI MAJĄ GORZEJ. Wynika to z relatywnie gorszej sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych, słabszego rozwoju infrastruktury energetycznej i gorszej charakterystyki budynków.[6][7] Tak też jest w skali całej Unii Europejskiej. W kontekście obaw o bezpieczeństwo dostaw energii, wysokich cen energii i trwającej transformacji UE w kierunku neutralności klimatycznej, kwestia ubóstwa energetycznego będzie miała kluczowe znaczenie dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w nadchodzących miesiącach i latach.
PRZECIWDZIAŁANIE UBÓSTWU ENERGETYCZNEMU W POLSCE
Przegląd i zestawienie już funkcjonujących narzędzi i mechanizmów dedykowanych ograniczaniu ubóstwa energetycznego, propozycje koniecznych zmian usprawniających ich działanie, a także koncepcje wprowadzenia nowych ram prawnych oraz instrumentów i programów polityki publicznej przygotował zespół ds. wsparcia odbiorcy wrażliwego oraz redukcji ubóstwa energetycznego w Polsce, działający przy Ministerstwie Klimatu i Środowiska. Przegląd zawiera analizę programów oraz bank dobrych praktyk i praktycznych wskazówek dla gmin.[8]
SPÓŁDZIELNIE ENERGETYCZNE SZANSĄ PRZECIWDZIAŁANIA UBÓSTWU ENERGETYCZNEMU NA WSI
SPÓŁDZIELNIE ENERGETYCZNE mogą pomóc zwalczyć ubóstwo energetyczne na polskiej wsi poprzez zwiększenie efektywności energetycznej na poziomie gospodarstw domowych i samorządów, zapewnienie ciągłości dostaw i obniżenie cen poprzez rozwijanie lokalnego rynku energetycznego.
W lokalnym rynku energii chodzi nie tylko o dostęp do bezpiecznej, czystej i odnawialnej energii, ale też o aktywny udział producentów i konsumentów w procesie wytwarzania i konsumowania energii. Spółdzielnie energetyczne stwarzają możliwość zaangażowania mieszkańców gminy jako współtwórców lokalnego rynku energii – zbiorowego rozwiązania, z którego mogą następnie czerpać korzyści indywidualnie. W takim rozwiązaniu nie ma wykluczonych, a więc pojawia się perspektywa nie tylko „radzenia sobie” z ubóstwem energetycznym, ale możliwość trwałego rozwiązania problemów.
Wykorzystanie potencjału spółdzielni energetycznych wymaga potraktowania ich przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi jako części instrumentarium rozwoju wsi, i co za tym idzie, istotnej części wdrożenia Programu Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) oraz Krajowego Planu Odbudowy (KPO) w Polsce. Spółdzielnie energetyczne wpisują się też w programy ochrony klimatu, w których mają również ważną rolę do odegrania.
Dziś istnieje 21 spółdzielni energetycznych wpisanych w rejestr KOWR. Są to pionierzy. Nadanie spółdzielniom energetycznym charakteru priorytetowego może doprowadzić w dość krótkim czasie do powstania nawet 200 i więcej spółdzielni energetycznych! Można uznać, że każda gmina wiejska i wiejsko-miejska to potencjalna spółdzielnia energetyczna, ponieważ niemal każda gmina ma coraz większe kłopoty w pokrywaniu kosztów grzewczych i elektrycznych własnej działalności. Z kolei mieszkańcy wsi i rolnicy mają coraz większe kłopoty z zapewnieniem sobie dostawy energii.
Rozwiązanie problemu ubóstwa energetycznego wymaga wielostronnego podejścia, łączącego działania na poziomie indywidualnym, społecznym i politycznym. Spółdzielnie energetyczne mogą być ważnym elementem kompleksowego podejścia, które wymaga włączenia wszystkich zainteresowanych stron, od jednostek domowych po rząd, samorząd i organizacje społeczne. Chodzi o spójne podejście do finansowania wsparcia, edukacji, inwestycji i współpracy na rzecz poprawienia jakości życia osób dotkniętych ubóstwem energetycznym w Polsce:
- PROGRAMY FINANSOWE: Zamiast subsydiów do cen energii, włączenie gospodarstw domowych o niskich dochodach do spółdzielni energetycznej wprost albo pośrednio poprzez włączenie spółdzielni mieszkaniowych, budynków czy też osiedli komunalnych może być sposobem na obniżanie rachunków za energię elektryczną i cieplną. Chodzi o podejście oparte nie na dotowaniu, ale na wykorzystaniu mechanizmu lokalnego rynku energii, w ramach którego wspierać można zakup energooszczędnego sprzętu, poprawę izolacji termicznej budynków oraz rozwoju odnawialnych źródeł energii.
- EDUKACJA I INFORMACJA: Programy edukacyjne skierowane do społeczności wiejskich mogą pomóc w podniesieniu świadomości na temat efektywnego zarządzania energią. Informowanie o oszczędnościach energii, korzyściach z inwestycji w energię odnawialną oraz dostępnych programach wsparcia może pomóc mieszkańcom wsi w zmniejszeniu kosztów i zarządzaniu energią. Spółdzielnia energetyczna może stać się nośnikiem i propagatorem praktycznych rozwiązań, które bezpośrednio przekładają się na mniejsze rachunki za prąd. Spółdzielnia i spółdzielcy stanowią skuteczny system dzielenia się wiedzą, umiejętnościami i informacjami odnośnie sposobów ograniczania rachunków za prąd i ciepło w działaniu pojedynczym jak i zbiorowym.
- INWESTYCJE W EFEKTYWNOŚĆ ENERGETYCZNĄ: Rząd i instytucje publiczne, w tym samorządy, będą w najbliższych latach jeszcze bardziej inwestować w poprawę efektywności energetycznej budynków publicznych i mieszkaniowych. Spółdzielnie energetyczne mogą stać się kluczowym instrumentem „przyciągania” środków inwestycyjnych na modernizację termiczną, wymianę starych pieców na bardziej ekologiczne i efektywne modele, a także na izolację budynków i budowanie mocy produkcji opartych na wykorzystaniu odnawialnych źródeł energii. Spółdzielnie energetyczne mogą również być wykorzystane jako instrument do lepszego wykorzystania już wybudowanych instalacji energetycznych, które nie realizują swojego potencjału ponieważ nie współpracują z lokalnymi konsumentami energii.
- PARTNERSTWA I WSPÓŁPRACA: Współpraca między sektorem publicznym, prywatnym, organizacjami pozarządowymi, rolnikami i innymi interesariuszami zaangażowanymi w rozwijanie lokalnego rynku energii w postaci spółdzielni energetycznej stanowi doskonały punkt wyjścia również dla rozwiązywania problemu ubóstwa energetycznego. Traktowanie spółdzielni energetycznej jako partnerstwa na rzecz lokalnego rynku energii może prowadzić do lepszej koordynacji działań, wymiany wiedzy i doświadczeń oraz skuteczniejszego wykorzystania dostępnych zasobów – może nawet stanowić podstawę dla wieloletniego gminnego programu efektywności energii.
Unia Europejska na ratunek
Polityka energetyczna i dyrektywy Unii Europejskiej w sprawie gazu i energii elektrycznej zapewniają ochronę wrażliwych konsumentów, a dyrektywy w sprawie efektywności energetycznej i efektywności energetycznej budynków zalecają inwestowanie w złagodzenie ubóstwa energetycznego wraz z wysiłkami na rzecz efektywności. Wpisuję się to wszystko w plan działań na rzecz Europejskiego Filaru Praw Społecznych.[9]
Nadchodząca “fala renowacji” w ramach Polityki Europejskiego Zielonego Ładu (European Green Deal) ma na celu pobudzenie renowacji strukturalnej w budynkach prywatnych i publicznych. Z kolei Społeczny Fundusz Klimatyczny (Social Climate Fund) obejmuje gospodarstwa domowe dotknięte ubóstwem energetycznym wśród swoich głównych beneficjentów. Fundusz ten – o wartości 72,2 mld euro – ma zapewnić finansowanie państwom członkowskim UE na wspieranie gospodarstw domowych najbardziej dotkniętych lub zagrożonych ubóstwem energetycznym.[10] Polska dysponuje na lata 2025-32 największą alokacją ze wszystkich państw EU – aż 12,71 miliardów euro (patrz grafika).
Rozporządzenie w sprawie Społecznego Funduszu Klimatycznego i zmieniona dyrektywa w sprawie efektywności energetycznej definiują ubóstwo energetyczne jako brak dostępu gospodarstwa domowego do podstawowych usług energetycznych, takich jak ogrzewanie, ciepła woda, chłodzenie, oświetlenie i energia do zasilania urządzeń. Zalecenie Komisji Europejskiej z 2020 r. na ten temat zawiera zestaw wskaźników odnoszących się na przykład do niemożności utrzymania odpowiedniego ciepła w domu, zaległości w opłacaniu rachunków za media oraz wysokiego udziału dochodów wydawanych na rachunki za energię.
Presja i zachęty ze strony Komisji Europejskiej oznaczają, że Rząd może wskazać spółdzielnie energetyczne jako kluczowy instrument dla realizacji polityki przeciwdziałania ubóstwu energetycznemu na terenach wiejskich w Polsce, kierując poprzez spółdzielnie energetyczne konkretne środki, prowadząc stosowną politykę regulacji cen i ulg podatkowych, ograniczając odłączenia od sieci, stosując taryfy socjalne, propagując poprawę efektywności energetycznej i oszczędności energii.
W przypadku wszystkich państw UE, Unia Europejska koncentruje się na ubóstwie energetycznym w swojej polityce na rzecz efektywności energetycznej, dekarbonizacji i przejścia na czystą energię.[11] W pakiecie „Czysta energia dla wszystkich Europejczyków” z 2019 r., UE zobowiązała się do objęcia ochroną konsumentów zagrożonych ubóstwem energetycznym i uznała walkę z nim za priorytet polityczny.
Wszystkie państwa UE, w tym też Polska, mają przedstawić swoje krajowe plany transformacji energetycznej, uwzględniające przeciwdziałania ubóstwie energetycznym. Polskie propozycje w tym zakresie są aktualnie weryfikowane, a więc jest to odpowiedni moment dla rozważenia roli spółdzielni energetycznych w przeciwdziałaniu ubóstwu energetycznemu na wsi. Spółdzielnie energetyczne, działające jako lokalne rynki energii, mogą być wykorzystane w skali gminy bądź kilku sąsiadujących gmin do wdrożenia wszystkich rozwiązań proponowanych przez Komisję Europejską, tj.
limity odłączenia;
regulacja cen;
ulgi podatkowe;
społeczne taryfy energetyczne;
transfery socjalne do słabszych grup społecznych;
wsparcie finansowe na renowację budynków dla osób ubogich energetycznie;
dotacje na energooszczędne rozwiązania, takie jak pompy ciepła i panele słoneczne;
strukturalna poprawa efektywności energetycznej;
rozwój lokalnych społeczności energetycznych;
kampanie informacyjne i edukacja w zakresie oszczędzania energii
Więcej o ubóstwie energetycznym
Szereg projektów badawczych dotyczących ubóstwa energetycznego zostało sfinansowanych w ramach programu Horyzont 2020, unijnego programu badań i innowacji:
- STEP (Solutions to Tackle Energy Poverty) koncentruje się na badaniu zmian zachowań i tanich rozwiązań energetycznych w celu złagodzenia ubóstwa energetycznego w najbardziej dotkniętych krajach. https://www.stepenergy.eu/
- ENPOR ocenia, w jaki sposób efektywność energetyczna wpływa na sektor wynajmu prywatnego i identyfikuje wymiary ubóstwa energetycznego. https://www.enpor.eu/the-project/
- Projekt SocialWatt ma na celu wspieranie przedsiębiorstw użyteczności publicznej i dostawców energii w opracowywaniu i testowaniu innowacyjnych programów walki z ubóstwem energetycznym. https://cordis.europa.eu/project/id/845905
Źródło: Horizon Europe – https://cordis.europa.eu
Centrum Doradcze ds. Ubóstwa Energetycznego (Energy Poverty Advisory Hub -EPAH) to centralna platforma wiedzy specjalistycznej w zakresie ubóstwa energetycznego dla władz i zainteresowanych stron zaangażowanych w eliminację ubóstwa energetycznego. Oferuje zasoby zawierające wskazówki dotyczące wdrażania konkretnych działań, w tym:
- publikacje na temat ubóstwa energetycznego, śledzenie wskaźników i przegląd polityk;
- EPAHATLAS, interaktywna baza danych online zawierająca lokalne i międzynarodowe projekty i działania dotyczące ubóstwa energetycznego na całym świecie;
- kursy online i materiały szkoleniowe w celu zwiększenia wiedzy i budowania potencjału w zakresie ubóstwa energetycznego;
- wzywa do pomocy technicznej, aby pomóc samorządom lokalnym w walce z ubóstwem energetycznym.
Źródło: Energy Poverty Advisory Hub https://energy-poverty.ec.europa.eu/index_en.
Doroczne spotkanie Energy Poverty Advisory Hub odbyło się w Warszawie w dniach 19-20 września 2023. Dwudniowe wydarzenie, w którym wzięło udział ponad 170 uczestników na miejscu i 160 online z 23 krajów, było wyjątkową okazją dla samorządów lokalnych, instytucji UE, agencji energetycznych, organizacji społeczeństwa obywatelskiego i wszystkich interesariuszy zaangażowanych w transformację ubóstwa energetycznego do zebrania się i wymiany doświadczeń.
Materiały z konferencji są dostępne tu – https://energy-poverty.ec.europa.eu/about-us/news/conclusions-our-annual-conference-warsaw-2023-09-25_en
Publikacje i poradniki:
Energy Poverty Observatory (2020) Towards an inclusive energy transition in the European Union: Confronting energy poverty. Energy Poverty Observatory, European Commission, June 2020. https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/4a440cf0-b5f5-11ea-bb7a-01aa75ed71a1/language-en
Energy Poverty Advisory Hub (2021) Tackling energy poverty through local actions: inspiring cases from across Europe, Energy Poverty Advisory Hub, European Commission, November 2021.https://energy-poverty.ec.europa.eu/system/files/2022-02/EPAH_inspiring%20cases%20from%20across%20Europe_report_EN.pdf
Energy Poverty Advisory Hub (2022), Energy Poverty National Indicators: Insights for a more effective measuring, European Commission, October 2022. https://energy-poverty.ec.europa.eu/discover/publications/publications/energy-poverty-national-indicators-insights-more-effective-measuring_en
Energy Poverty Advisory Hub (2023), Energy Poverty Advisory Hub (EPAH) Handbook 1: A Guide to Energy Poverty Diagnosis, European Commission, March 2023. https://energy-poverty.ec.europa.eu/discover/publications/publications/energy-poverty-advisory-hub-epah-handbook-1-guide-energy-poverty-diagnosis_en
Joint Research Centre (2022), Energy poverty, transport poverty and living conditions: An analysis of EU data and socioeconomic indicators, report, March 2022. https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/handle/JRC128084
Komisja Europejska (2019) Plan działania na rzecz Europejskiego filaru praw socjalnych (europa.eu). https://op.europa.eu/webpub/empl/european-pillar-of-social-rights/pl/index.html
Komisja Europejska (2020) Member State reports on energy poverty 2019, Energy Poverty Observatory, European Commission, May 2020. https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/b9a25ba4-9ef6-11ea-9d2d-01aa75ed71a1/language-en?WT.mc_id=Searchresult&WT.ria_c=37085&WT.ria_f=3608&WT.ria_ev=search
Komisja Europejska (2021) KOMUNIKAT KOMISJI DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY EUROPEJSKIEJ, RADY, EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU REGIONÓW. COM(2021) 660 final. Opublikowano 13.10.2021. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52021DC0660&from=EN
Komisja Europejska (2022) W Centrum uwagi: jak UE może pomóc osobom dotkniętym ubóstwem energetycznym. Artykuł prasowy. Dyrekcja Generalna ds. Energii. https://commission.europa.eu/news/focus-how-can-eu-help-those-touched-energy-poverty-2022-02-16_pl
Komisja Europejska (2023) ZALECENIE KOMISJI (UE) 2023/2407 z dnia 20 października 2023 r. dotyczące ubóstwa energetycznego. 2023/2407 opublikowano 23.10.2023 https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=OJ:L_202302407
Kupiec, B. i Szpor, A. (2023) Nowy sposób na walkę z ubóstwem energetycznym na polskiej wsi. Klub Jagielloński. https://klubjagiellonski.pl/2021/11/04/ubostwo-energetyczne-palacym-problemem-polski-ponad-milion-gospodarstw-domowych-niezdolnych-do-efektywnego-ocieplenia-domu/
Ministerstwo Klimatu i Środowiska (2022) Jak wspierać odbiorcę wrażliwego energii i redukować ubóstwo energetyczne? Bank Dobrych Praktyk już dostępny dla gmin. https://www.gov.pl/web/klimat/jak-wspierac-odbiorce-wrazliwego-energii-i-redukowac-ubostwo-energetyczne-bank-dobrych-praktyk-juz-dostepny-dla-gmin
Sequeira, M (2023) Telheiras Renewable Energy Community (Lumiar, Portugal). Prezentacja na konferencji EPAH 19-20.09.2023, Warszawa. https://energy-poverty.ec.europa.eu/system/files/2023-09/Lumiar_Sequeiera_EPAHconf23.pdf
Sokołowski, J., Frankowski, J., Mazurkiewicz, J. i A. Prusak (2023) From Social Climate Fund to Social Climate Justice: uniting ambitious climate and social goals. Prezentacja na konferencji EPAH 19-20.09.2023, Warszawa. https://energy-poverty.ec.europa.eu/system/files/2023-09/Soko%C5%82owski_2_EPAHConf23F.pdf
Valverde, M. (2023) Getafe, Spain: unlocking potential – new approaches to skills for energy poverty eradication. Prezentacja na konferencji EPACH 19-20.09.2023, Warszawa. https://energy-poverty.ec.europa.eu/system/files/2023-09/SaizMarta_EPAHConf23.pdf
Widutko, A. (2023) Energy Poverty in the EU. EPRS | European Parliamentary Research Service PE 733.583 – September 2023. https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2022/733583/EPRS_BRI(2022)733583_EN.pdf
[1] https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/HTML/?uri=OJ:L_202302407#ntr1-L_202302407PL.000101-E0001
[2] https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2022/733583/EPRS_BRI(2022)733583_EN.pdf
[3] https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19970540348/U/D19970348Lj.pdf
[4] https://www.teraz-srodowisko.pl/prawo/zalecenie-z-dnia-20-10-2023-2023-2407-7886.html
[5] https://www.atmoterm.pl/ubostwo-energetyczne-w-polsce-a-jakosc-powietrza/
[6] https://klubjagiellonski.pl/2023/03/16/energetyczne-spolecznosci-to-nie-jest-niemozliwe/
[7] https://klubjagiellonski.pl/2021/11/04/ubostwo-energetyczne-palacym-problemem-polski-ponad-milion-gospodarstw-domowych-niezdolnych-do-efektywnego-ocieplenia-domu/
[8] https://www.gov.pl/web/klimat/jak-wspierac-odbiorce-wrazliwego-energii-i-redukowac-ubostwo-energetyczne-bank-dobrych-praktyk-juz-dostepny-dla-gmin
[9] https://op.europa.eu/webpub/empl/european-pillar-of-social-rights/pl/index.html
[10] . https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52021DC0660&from=EN
[11] https://commission.europa.eu/news/focus-how-can-eu-help-those-touched-energy-poverty-2022-02-16_pl
Polish